نوشته: نسترن خسروی

جستاری بر رمان در خرابات مغان نوشته داریوش مهرجویی        

«در خرابات مغان» رمان دوم آقای داریوش مهرجویی است. رمان به زندگی و مشکلات یک ایرانی مذهبی مقیم آمریکا قبل و بعد از واقعه یازده سپتامبر می‌پردازد و بیان ساده و طنزآلودی دارد که به نثر نه چندان جذاب آن کمک می‌کند. شخصیت اصلی رمان، محمود ملکی، مسلمانی معتقد با رگه‌های عرفانی- فلسفی است که به واسطه همسر کاتولیک خود و خانواده‌اش با جامعه آمریکا خو می‌کند و دشواری‌های کار کردن در یک کازینو را به عنوان تنها انتخاب پیش روی خود می‌پذیرد. زندگی او تا پیش از واقعه یازده سپتامبر بدون مشکل بزرگی سپری می‌شود اما این واقعه او و سایر مسلمانان اطراف او را در خطر دستگیری قرار می‌دهد.

آنچه که به وضوح در این رمان به چشم می‌آید، اسلام عرفانی و ارتباط آن با توانایی‌هایی ماوراءالطبیعه می‌باشد. اسلامی که محمود به آن معتقد است از نوع اسلام خشکه‌مقدس‌ها نیست. گویی که او می‌تواند با هر انسان به واقع مذهبی از هر دین و مسلکی کنار بیاید حتا اگر آن فرد یک گانگستر ایتالیایی باشد و یا نگاه عمیقی به اعتقادات خود نداشته باشد. او می‌تواند در یک کشور غیر مسلمان زندگی کند و اصول مورد قبول خود را نیز رعایت نماید. عرفان، رنگ و بوی خاصی به اعتقادات شخصیت محوری داستان می‌دهد؛ به نحوی که تنها وسیله کنترل ترس‌ها و ناراحتی‌های او در مخاطره‌آمیزترین شرایط می‌شود و در نهایت توانایی‌های خارق‌العاده‌ای که به او داده شده به همراه کمک دوستان گانگستر ایتالیایی‌اش به رهایی و به نوعی، رستگاری او می‌انجامد. این توانایی‌ها سبک رئالیسم جادویی را به رمان تحمیل کرده و در عین حال بعضی قسمت‌های رمان را سوال‌برانگیز باقی می‌گذارد. محمود می‌تواند با استفاده از قدرت خود، بدون لمس کردن اشیاء، آنها تکان دهد اما نمی‌تواند خودش را از اتاق هتلی که اف بی آی او را در آن زندانی کرده نجات دهد. نمونه دیگر در یک مهمانی اتفاق می‌افتد که به بهانه عضویت محمود در اف بی آی برگزار شده است. او اطلاعات شخصی خانم‌هایی که دورش را فراگرفته‌اند، می‌داند‌ اما نمی‌تواند پیش‌بینی نماید که نرگس عضو اف بی آی است و سعی در جلب کمک او دارد.

اگر مسئله جهانشمولی را در باورهای کلی مذاهب بپذیریم، این طور به نظر می‌آید که رمان مهرجویی یک پارودی در مورد اعتقادات سطحی مذهبی و عرفانی باشد. برای انسان‌های ضعیف، مذهب وسیله‌ای برای آرامش و اطمینان و سود مادی است بدون اینکه راهی برای تقویت تفکر باشد. از نمونه های بارز این مسئله در رمان، نماز خواندن و ایمان آوردن خیابان‌خواب‌ها بعد از این است که محمود برای آنها نذری می‌برد. ایمان این فقرا کوچکترین شباهتی به ایمان محرومانی که گفته می‌شود در صدر اسلام به آن روی آوردند، ندارد. برای پیش‌نماز مسجدی که محمود به آنجا می‌رود نیز نیاز مادی توجیه‌گر زیر پا گذاشتن هر گونه حرام صریح مذهبی به نظر می‌رسد.

در رمان از کلمات انگلیسی، نام مکان‌ها، غذاها و نوشیدنی‌های زیاد بهره برده شده که به درک فضای یک کشور خارجی کمک می‌کند. البته توصیف بیش از حد و مکرر غذاها از آشنا کردن خواننده با فرهنگ آمریکایی یا ایتالیایی فراتر رفته و شخصیت‌ها و به خصوص شخصیت اصلی را به عنوان آدم‌های سطحی و شکم‌چران نشان می‌دهد. از طرف دیگر، توضیحات فلسفی ابتدای کتاب باعث شده تکلیف شخصیت محوری به عنوان فردی عادی و یا دارای دانش فلسفی روشن نباشد؛ به خصوص که ماتیلدا به عنوان شخصی که با فلسفه یونان پیش از افلاطون آشناست، با دیدگاه‌های آشنای این فیلسوف چنان برخورد می‌کند که گویی بار اول است که با آن‌ها مواجه می‌گردد.  بیان برداشت و احساس مردم معمولی، مسلمان و غیرمسلمان، از واقعه یازده سپتامبر خواننده را با زاویه دیدی متفاوت از زاویه دید رایج در ایران آشنا می‌کند و آن، ناباوری و نگرانی از عدم امنیت در میان مردم است. البته خیلی زود متوجه می‌شویم که این احساس در میان مردم آمریکا تازگی ندارد و نمونه دیگر آن حمله به سفارت آمریکا در ابتدای انقلاب اسلامی است که موج دیگری از مشکلات را برای محمود ایجاد کرده بود.

در طول داستان، موقعیت‌های سوال‌برانگیز بسیاری پیش می‌آید که در قالب رئالیستی و حتا رئالیسم جادویی آن نمی‌گنجد. از جمله آن کنار آمدن بسیار ساده خانواده با هویت جعلی محمود است. حتا برای خانواده یک گانگستر هم چنین چیزی اگر عجیب نباشد، نگران‌کننده است. همین نقد در مورد پذیرش بی قید و شرط توانایی‌های جدید او از طرف خانواده و حتا اف بی آی نیز وارد می‌باشد.

به نظر می‌رسد که به سخره گرفتن برداشت سطحی از مذهب، آن هم در مورد مسلمانی که در شرایطی آن‌چنان متضاد با اعتقاداتش قرار گرفته که خواننده را به خنده وامی‌دارد، تنها موردی نیست که مد نظر مهرجویی بوده است. به سخره گرفتن داستان‌های هالیوودی را هم می‌توان رویه پارودیک دیگر «در خرابات مغان» دانست. خانواده و به خصوص پدر آرام و بی‌حاشیه‌ای که درگیر بحرانی بزرگ می‌شود، حضور گانگسترهای ایتالیایی که لوطی‌منشانه رفتار می‌کنند، زن جذاب کارمند اف بی آی که به کمک شخصیت اصلی می‌شتابد، صحنه مضحک زد و خورد با برادری که اعتقادات متفاوتی دارد، و در نهایت فرار و آزادی پیروزمندانه و پایان شیرین آن شرایط بغرنج، در هالیوودی کردن آن تاثیر بسیاری داشته است. ازطرف دیگر، دادن اطلاعات جغرافیایی (ص۳۰۰) و فن ترجمه (ص ۲۵۵) در کنار لحن به طور کلی طنزآلود رمان، به پارودیک بودن آن دامن می‌زند. بسیاری از کاستی‌های اشاره شده در این نوشتار نیز تنها در صورت پذیرش رمان به عنوان اثری که قصد دارد رویه غیر جدی سرگشتگی انسانی در فیلم‌های سبک هالیوود را به تصویر بکشد، قابل توجیه است.